Адабий айкаш: “Майдан” романынын майданында

Кудум өмүрүнүн соңунда жазып бүтүрө баштаган “Майдан” романы көз ачары менен эле каардуу саясий айыптоолорго дуушар болуп, “В.Дудинцев”, “К.Тыныстанов” сыяктуу караланган ысымдардын коркунучтуу тагдырына окшоштурулуп, ошолордун катарында жокко чыгарыла баштады. Тагдырдын тамашасы деген ушул, бул драмалуу окуядан көп узабай эле мурдагы түшүнүктөр, аныктамалар парадоксалдуу түрдө маани-маңызын түпкү негизинен өзгөрттү. Өткөн өттү, кеткен кетти дегендей, көрсө, чындык, акыйкат деген акыры келип, ушинтип өз ордуна, өз калыбына келет экен. Бирок бул кечигип келген акыйкаттын эң өкүнүчтүү жагы Узак ага өзүнүн өмүрүнүн соңунда жазган жалгыз романынын жыйынтыгын каалагандай чыгара албай кетти. Анын бул арманы ошол акыркы кездешүүдөгү жашылданган көзүнөн, оор үшкүргөнүнөн көрүнүп да, угулуп да турду.

Айтор кандай болсо да “Майдан” романынын тегерегиндеги талаш-тартыш кыргыз совет адабиятынын тарыхында орчундуу көркөм-эстетикалык сабактардын бири болду. Бул сабактын мааниси Чыңгыз Айтматов баш болгон көпчүлүк жаштар “Майдан” романын колдоп, жактап чыкканда гана эмес, кыргыз адабиятында кандайдыр бир өзүнөн-өзү табигый түрдө нукура искусство үчүн күйүп-бышкан келечектүү, мындан да тагыраак айтканда, улуттук адабияттын туусун көтөрө турган өзүнчө бир муун бар экени айгине болду. “Майдан” романынын тегерегиндеги талаш-тартыш, бул көркөм адабиятка болгон эки башка мамиленин, эки башка көз караштын жиктелишин, ажырымын ачкан өзүнчө бир тарыхый эпизод болду. Көрсө, Узак аганын жазуучулар союзундагы ар түрдүү жыйылыштарга, “келди-кетти” сөздөргө аралашпай, ар кандай артыкбаш, керексиз иштерден сырткары жүргөнүндө өзүнчө бир маани-маңыз бар экен. Тымызын жашоо пассивдүүлүк эмес, ошондой эле чыгармачылык шалаакылык да эмес. Узакең кантсе да, ички дүйнөсүндө машакаттуу бушайман драма менен жашап, тынымсыз аккан ойлордун кагылышы менен өмүр өткөрүптүр. Баягы самсып, сапырылган ырлар кайда деп, Качике айткандай, жазылган, жарык көргөн китептердин баары эле көркөм адабият эмес экенин, анын арасынан нукурасы өтө сейрек кездешерин, ал эми калганы болсо, саясатташкан, күндөлүк кызыкчылыктарга ыкташкан комформисттик жазмакейлер экенин ал жакшы түшүнгөн. Андайларды жазгандан көрө, жазбай тим жүрүүнү туура тапкан. Андан көрө котормочулукту искусство деп эсептеген. Узакеңдин бирден-бир сыры ушунда деп ойлойм.

Бирок адамга берилген өмүр кыска, тез өтөт. Ойлойм, Узак ага бере турган асыл-заттардын четин да ойбой кетти. Бул мезгилдин, доордун драмасы, ошого байланыштуу жеке инсандын драмасы.

“Адабий айкаш” китебинен