АДАБИЙ АЙКАШ: Китеп кумары

Мага бул жолу Бакир агайдын Китепке карата болгон чечкиндүү, айтар элем, өтө эле өзүнө ишенимдүү, сын мамилеси катуу таасир этип, ойгоно элек уйкудагы кыял-сезимдериме бүлүк салды. Кантип эле ушунча атагы чыккан китепте кандайдыр бир жаңылыштык кетсин, бул суроо мен үчүн түйүндөрдүн түйүнү экени талашсыз.

“Китеп” деген буюм мага бир белгисиз ааламдан түшкөн, башкача бир жаралган  шумдуктуу адамдардын колунан шөкөттөлүп чыккан сыйкыр көрүнүш эле.

Улуу Ата Мекендик согуштун башталган экинчи жылы болчу. Мектептеги окуу баягыдай болбой калды. Мугалимдердин көбү аскерге кетишкен. Алардын ордуна келген жаш мугалимдер да  мобилизацияга туш болду. Ошол жылы 1-сентябрда мектепке, 7-класска келсек, мурдагы салт боюнча окуу башталган жок, бир аз жыйналыш өңдөнгөн бирдеме болду да, колхоздун талаасына жумушка алып кетишти.

Ошентип, баш көтөргөн кол-буту бүтүн эркектердин баары аскерде, согушта. Чолок болуп, жарадар  болуп бирин-серин кайткандары бар, болбосо   айылда шагыраган   эле абышка, кемпирлер, анан жаш өспүрүмдөр, балдар.

Эми, биз ошол жаш өспүрүмдөр, Чыңгыз Айтматовдун эрте келген турналарындай, араба айдап, соко кармадык. Мен дагы кант заводко кызылча ташып араба айдап, күздүк айдап соко кармадым, мала тарттым. Башка түшкөн турмуш азабынын оордугунан болуш керек, кечээ эле күйүп-жанган китеп дегенди унуттум. Баягы аздектеп сактаган китептерим, окуу куралдарым кайда калганын билбейм, кышында темир меш жакчубуз, апам отунду тутандырыш үчүн китептеримди тамызгы кылып, жагып койсо керек. Китеп жөнүндө ойлоо кайда, анын үстүнө айылыбыздагы мектеп жети жылдык эле болчу, окууну улантыш үчүн, Асылбаш айылына, же төмөнкү сайга барыш керек, андай мүмкүнчүлүк менде жок. Апам экөөбүз үчүн эң негизгиси эптеп жан сактоо, күн өткөрүү. Павел Корчагинди окуганда ошондой каардуу тагдырга учураган адамдын тынымсыз өжөр иш-аракетине, келечектен үмүт үзбөгөн ишенимине таң калып, баш ийгем. Аны туурамак кайда, “араба айдап, соко кармоо” тагдырым ушул экен деп бүтүм жасагам ошондо, өзүм жөнүндө.

Аңгыча, менин тагдырыма күтүлбөгөндөй кескин бурулуш болгонго окшоду. Жаңы жыл (1942) жакындап, айылдык советтин эл каттоосу жүргүзүлмөк  болуптур. Айылдагы кат-сабаттуу каттоочулардын составын селсоветте иликтеп, тактап, мени да ошолордун катарына жаңыдан кошушкан экен. Жаңы жылдан кийин дароо каттоого кириштик. Мен өз айылымды төмөнкү Карбоз айылынан баштап, жогорку тоонун этегиндеги Конушка чейин камтып, ирээтке келтирип каттап чыктым. Каттоо бүтөр замат толтурулган “книжкаларды” сельсоветке өткөрүп бердик.

Арадан көп деле убакыт өткөн жок, жогоруда мен эскерткен сельсоветтин төрагасы Түкбашев Жумагул конторуна чакыртып жибериптир. Апам коркуп кетти, эмне болуп кетти, баягыда дагы бирдемкесин ката  жазып койгонсуң го, деп. Болбой, ээрчип кошо барды, контора биздин үйдөн анча алыс эмес болчу. Көрсө, каттоодогу менин жазгандарым төрагага аябай жагып калыптыр, мени секретарлыкка үйрөнчүк катарында дайындамак болуптур. Чынын айтайын, мындай иш менин оюма да келген эмес, жазды, жайды, күздү араба айдап, мала тартып, соко кармап жүрүп, жазганды аябай сагынып калган окшойм, жөн эле иштегим келип, жазгым келип, анын үстүнө биринчи жолу жоопкерчиликтүү иш берилгенин түшүнүп, колуман келишинче жан дилим менен иштедим.

Сельсоветтин секретары болуп бекигенден кийин, эми бардыгы бүттү дедим. “Китеп” дегенди унуттум, кол үздүм. Согуш  каргышы ого бетер басты. Баарына көндүм, баарына баш ийдим. Билгеним, көргөн бакканым справкалардын түрлөрүн жазуу, токтом, келишим, отчет даярдоо, булардын ар  биринин шаблону бар, ал шаблондордун ар бирин жатка билем, жазууга туура келсе, эч кыйналбайм, даяр шаблонго түшүрө коем.

Ошентип, баарын унутуп, баарынан кол жууп, даяр справка жазуу менен чектелген шаблонго, шаблон жолуна толук өтүп, “болуш”, “жаш болуш” аталып жүргөн чагымда күтүлбөгөн шумдук окуя болду. Бул, эч кандай апыртуусуз тагдыр. Биздин “Октябрь” атындагы колхозго бухгалтер бир жаш кыргыз жигит келиптир, деп угуп калдым. Келген жигит алыс деле эмес, биздин эң жакын коңшубуз Жолдошалы дегендин үйүндө экен. 1944-жыл болуш керек эле. Жаз алды. Күндүз кар эрип, кечке маал тоңголок тартып  калат. Ошол  жолу күн бата кызматтан чыктым да, тору кунанымды колхоздун атканасына байлап коюп, үйгө кирбей түз эле күүгүм кире Жолдошаалыныкына кирип бардым. Максатым баягы бухгалтер болуп келген “жаш жигитти” көрүп, мүмкүн болсо таанышып алыш. Кирип барсам, ошол бухгалтер жаш жигит эки терезенин ортосуна отуруп алып, алдында үлпүлдөп күйгөн чырак бар, китеп окуп отурат. Мындай китепти биринчи көрүшүм, форматы кичинекей, бирок бир топ эле калың, мукабаcы кыпкызыл. Же үлпүлдөп күйгөн чырактын жарыгында мага балким ошондой болуп көрүндү. Салам айттым да, жанына чукулдай отурдум. Саламдан кийин каада-салт боюнча аты-жөнүн суроонун ордуна, чыдабай кеттим окшойт, бул “эмне китеп” деп, жооп күтүп карап калдым. Менин маңдайымда отурган кара торусунан келген  сулууча жапжаш жигит кандайдыр бир үнүн кыраат менен чыгарып “Фойербах” (мен анын ошондогу айтылышы менен жазып атам) дегендин китеби, немец философу. Анан ушул “Фойербах” деген аталышка атайы маани бергендей орус тилинде “Огненная речка” деп кошумчалап койду.