АДАБИЙ АЙКАШ: Китеп кумары

Бул жапжаш жигит азыркы философия илимдеринин кандидаты Медер Жанузаков экен. Ал республикадагы көрүнүктүү  философтордун бири, жакшы эле өнүккөн интеллектуал, ошондогу согуш мезгилиндеги Жолдошалынын үйүндө отурган, кызыл китеби бар жапжаш, караторусунан келген сулууча жигиттер мага азыр эч кандай таасир бере албайт. Ошондо, ала шалбырт эрте жаздын кечинде мен биринчи жолу угуп отурган дегеле тааныш эмес, дегеле мурда уккан эмес ысым (“Фойербах”), анын үстүнө кандайдыр бир айрыкча кыраат менен айтылган ысым (балким, немец тилинин акценти менен айтса керек) ошондогу менин жан дүйнөмдү бүтүндөй көмкөрүп, астын-үстүн кылгандай болду. Баарынан мурда “философ” деген эмне, “Фойербах” деген ким, анан биз дал ушул азыр да немецтер менен үч жылдан бери кан төгүшүп, согушуп жатсак, “немец философунун”  китебин орусча окуп жүргөн, бул өзү кандай неме деген суроолор биринин артынан бири келе берди. Анда бул катары менен келген суроолорго жооп тапмак кайда, тек гана бул дүйнөдө мен билбеген, мен укпаган, мен көрбөгөн укмуштар бар экен го (Сельсоветке секретарь болгондо эле баарын билип алгансып дердейбей), баарынан да менден бир аз эле улуу, көп болсо 2-3 жаш, ушул мага окшогон  эле кыргыз баласы немец философу “Фойербахты” билет да, а мен эмне үчүн бул билимден кашайып калгам деп жаным ачып, ичим күйүп-өрттөнүп турдум.

Көрсө, менде алдыга койгон ачык-айкын максат жок, демилгесиз, турмуш-тиричилик муктаждыгы кандай жол көрсөтсө, ошол тарапка аң-сезимсиз эле багыт алып, күнүмдүк күү менен жашап келатыптырмын. Өзүңдү, өзүң аркылуу дүйнөнү таанып-билүү, бул туруксуз кыймыл аракет экендигин, ал кыймыл аракет аң-сезимдүү түрдө ачык, даана көрүнгөн “алыскы жылдызга” карай умтулуу экенин мен али капарыма албаптырмын. Китепке карата болгон кумарым бир күчөп, жалындап турганы, бир туруп жоголуп, өчүп калганы дал ошол так ориентирдин жоктугунан го.

Бирок, дал ушул кездешүү, Жолдошалынын үйүндө жөн эле кармалап көргөн кыпкызыл китеп мен үчүн, менин тагдырымдагы өзүнчө бир козголоң баштаган, бурулуш окуя десем түк аша чаппайм. Анткени дал ошол козголоңдуу окуядан кийин, эмне болсо да окууну кайрадан улантам деген бүтүмгө келдим.

Көрсө, тагдыр деген бар экен. Бул философия меники эмес, толугу бойдон Ч.Айтматовдуку. “Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт” повестинде “тагдырдын да тагдыры бар” дегендей афоризм бар. Албетте мунун уңгу мааниси сюжеттик өнүгүүдө, кырдаалдарда чечмеленип берилген. Повесть боюнча деңизге аң улоого чыккан балыкчылар, үч эркек аргасыз калышканда Баланын – өспүрүмдүн өмүрүн сакташ үчүн үчөө тең өз эрки менен биринин артынан бири кезектешип, сууга чөгүп кетишет. Кириск ойгонсо өзү жалгыз, ың-жыңсыз, кулак мурун кескендей тып-тынч. Ушундай жагдайда деңиздин туңгуюк, учу-кыйры жок мейкиндигинде жападан жалгыз калган Кириск жөнүндө “тагдырдын да тагдыры бар” деп жыйынтыктайт. Албетте, бул миф, миф менен шөкөттөлгөн реалдуулук. Дал ушундай алынган көркөм шарттуулуктун негизинде, аңгыча болбой, атасы Эмрайн – жылдызга, чоң атасы Орган – шамалга, акеси Мылгун – толкунга айланып, Кирискти бат эле жээкке, болгондо да өзүнүн “Деңиз бойлой жорткон Ала-Дөбөт” аралына алып чыгат. Арийне, Кирисктин тагдыры менен ошондой эле багыты да, максаты да жок, согуштун оор жылдарында эптеп күн көрүүдөн башка санаасы жок менин тагдырымдын ортосунда эч кандай жакындык жок. Мен муну жакшы билем. Ошондой болсо да ар бир тирүү жандын жазмышына жазылган кандайдыр бир жазылганы бар экенине кийин, жашым аябай эле жетилгенде ишенип калдым.

Бир күнү өзүнөн-өзү эле, Кирисктин айланасын бүт чулгап алган туманды айдап тараткан Органдын шамалындай болуп, коңшу тоонун батыш этегиндеги Асылбаш айылындагы орто мектептин директору Баатыркан Шадыканов (атын да, фамилиясын да эсимде калган боюнча жазып жатам) деген аксакал биздин конторага келип калды. Согушка чейин бул адам Фрунзе шаарындагы даңазалуу №5 кыргыз орто мектебинин директору болуп иштеген. Айтор айылдагы билимдүү, кадырман карыялардан. Атам менен бирге иштешкенби, же баскан жолдору бирдейби, айтор атамды жакшы тааныйт экен, мени көргөн жерден эле “молдокенин баласы” деп эркелетип калчу.   Ошону эсепке алдым да, мен да оңой “дипломат” эмес экенмин, Баатыркан аксакалга окуу жөнүндөгү оюмду жаап-жашырбай ачык айтсам согуш бүткөндөн кийин кел, балам, буюрса жакында бүтөт, №5 орто мектепке жардам берем деди. Кыскасы, “атам өлсө өлсүн, атамды көргөн өлбөсүн” деп  кыргыздар акылмандык менен эле айтышкан окшойт, ошо аксакалдын тикеден-тике жардамы менен Фрунзедеги №5 кыргыз орто мектебинин 10-классына кирип, 1945-46 окуу жылында аттестатка ээ болдум.