Өрдөн өргө

Мен жазамын потенция деген ыр,

Күн кубатын каалайм анын ичине…

(Ж.Мамытов, “Убакыт” “Кыргызстан” 1973-жыл, 5-бет)

Потенция – ички жашырын күч. Ошондой ыр жазылат. Ага күндүн кубаты берилет. Эффективдүү. Бирок, мында поэзияга караганда, проза көбүрөөктөй сезилет. Булардын баары – изденүү инерциясынан келип чыккан мүчүлүштөр. Мезгил өзү ага корректив киргизет, мезгил жетилтет.

Бирок башка мүнөздөгү аша чабуулар бар. Бир ырды толук келтирели:

Сактанарсың чагылгандан, добулдан,

Сакаярсың чаккан жылан заарынан.

Сабыркаба көчкөн ташка согулсаң,

Сакта дегин адамдардын каарынан.

Өтөт кырсык, өтөт оору жөнөкөй,

Өтөсүңөр кирген суунун шарынан.

Санаа, кайгы, өлүм келсе – көтөрмөй,

Сакта дегин адамдардын каарынан!

Ашык дүйнө алгым келбейт, коркомун –

Адам көзү сырдуу тиктейт баарынан.

Жамандыкка баргым келбейт, коркомун –

Жалгыз гана адамдардын каарынан!

Адам каары түбүң менен жок кылат:

Ата-бабаң, тукумуна… сокку урат.

(Э.Турсунов, “Бийиктик”, “Кыргызстан”, 1973. 5-6-бет).

Кандай дейсиз, бул ырга атайын комментарийдин зарылчылыгы жок го! Кантсе да, адамды жек көрүү сезими менен жазылган ыр.

Т.Үмөталиев: Мен изденүүгө каршы эмесмин. Изденбеген, ой жүгүртпөгөн, аракеттенип, азап чекпеген киши акын болуп жарытпасын билемин. Изденсин, айга, ааламга чабыт салсын. Албетте, ошентсе да болот. Бирок жергиликтүү чечкиндүүлүк дегениң эмне? Аны биз өз заманыбызда жергиликтүү улутчулдук, тар улутчулдук дечүбүз. Эгер сөз ошол жөнүндө болсо, анда мен жаштарга кең пейил болууну, интернационалист болууну, эл достугун үнгө салып ырдап, күүгө келтирип чертүүнү кеңеш кыламын. Эгерде бул “жерде качанга чейин жөрмөлөп жүрөбүз? Ааламга, галактикага чыгып кетели, жерди таштайлы” деген сөз болсо, анда мен жаштарга: “Жок, балдарым! Жерди урматтагыла” деймин.

Ал эми жалпы адамзаттык поэзия жөнүндө сөз болгондо, абдан кылдат, абдан сак болуу зарыл. Мен ГДРда, Венгрияда өткөрүлгөн эл аралык чогулуштарда болуп, бул маселе жөнүндө ар кимдин ар башка пикир айтканын уккамын. Албетте, жалпы адамзатка бирдей кымбат чыгармалар дүйнөдө аз эмес. Андай чыгармаларды жаратуу үчүн чоң чебер болуу керек…

Акын ырды өзү үчүн жазбайт. Калың эл үчүн, түптүү журт үчүн, көпчүлүк үчүн жазат. Андай болсо, Ж.Мамытовдун лазер нурун же сызыгындай чагылгандын жогорку вольтун кыргыздын баары түшүнөбү? Чабан же пахтакер түшүнөбү? Бул жалпы адамзаттык боло албайт. Ар ким өз тилинде сүйлөп, өз тилинде жазып эле жалпы адамзаттык чыгарма жаратса болот. Кеп кайсы сөздү көп эл түшүнгөнүндө эмес. Чыгарма кайсы тилде жазылса, ошол эл таамай түшүнгөнү жакшы.

Ал эми Э.Турсуновдун адамга берген баасы өтө жаман. Же Максим Горькийдин адам деген сөз сыймыктуу угулат деп айтканын окуган эмес, же окуса да анын ою менен макул эмес. Эмнеси болсо да, гуманист акындын жазар ыры эмес. Биринчиден, адамды жек көрүү бар. Экинчиден, адамдын баарын бир катарга тизип койгон. Адамдын баары эле каардуу, баары эле жамандык кылууга даяр турушкандай жазыптыр. Партиялуулук деген кайда? Марксисттик көз караш кайда? Капиталист да, жумушчу да, дыйкан да, помещик да бирдей каардуубу? Жамандыктын булагы жеке менчик, ал эми жеке менчик болуп, бардыгын ээлеп алган ач көз бай экенин, адамдарга каарын төккөн ошол байлар, капиталисттер экенин Эрнис укпаса керек? Адамдан сактаныш керек эмес, ошол ач көз миллионерлерден сактануу зарыл десе болбойбу? Ошолордун буйруктарын аткарышкан фашисттерден, агрессорлордон сактануу керек дебейби, акыры. Жумушчу табынын революциячыл күрөшүнүн, тап күрөшүнүн казанына толук кайнап бышпаган акындан гана ушундай мүчүлүштөр кетиши мүмкүн.

К.Асаналиев: Жаш акындардын улуттук адабий салтка карата болгон мамилеси жөнүндө бир-эки сөз. Бул маселе менин оюма алардын ыр китептерин окуп жатканда түштү. Мен окуп чыккан жыйнактардан А.Осмоновдун аты аталбаган жыйнакты дээрлик жолуктурбадым.

Алыкул, талашсыз, зор акын. Анын поэтикалык салты бай жана ар түрдүү. Анын үстүнө акындын тынымсыз изденүүчүлүк пафосу да жаш акындарды өзүнө тартып турса керек. Алыкулга карата болгон сүйүү, урмат бардык тарабынан татыктуу. Ошондой болсо да, жаш акындардын өткөн адабий салтка мамилеси белгилүү даражада бир жактууракпы деп ойлойм.