ЫЙМАН СЫРЫ

Мен өзүнө-өзү калп айтпаган чынчыл, биздин чөйрөдөгү адамдар жөнүндө айтып жатам, ал эми динди өз максаттарына жетүүнүн куралын айлантып алган адамдар жөнүндө сөз башка (мындай адамдар даана динсиздер, анткени өз максаттарына жетүү үчүн пайдаланылган дин – ал дин эмес). Биздин чөйрөдөгү адамдардын абалы азыр мындай абалда: билимдин жана жашоо нурунун күчү жасалма имаратты кулатты, жана аны байкагандар анын ордун тазалашты, же болбосо азырынча анын ураганын алигиче көрө электери бар.

Бала кезден бери мага сиңирилип келген дин башка адамдардыкы сыяктуу эле менде да жок болду, айырмасы өтө жаш кезимден көп окуп, көп ойлонгондуктан динден кетүүм эрте жана өз эрким менен болду. Он алты жашымдан тартып, чиркөөгө барганды токтоттум жана анын ырым-жырымдарын жасабай калдым. Мени бала кезден бери окуткан нерселерге ишенбей калдым, бирок бир нерсеге баары бир ишенчүмүн. Ишенчүмүн, бирок эмнеге ишенеримди айта алчу эмесмин. Кудайга ишенчүмүн, тактап айтсам, анын бар экенин танган жокмун, бирок кайсы кудайга ишенеримди билчү эмесмин; мен Христоско да, анын окууусуна да каршы чыккан жокмун, бирок анын окуусунун маанисин түшүнө албадым. Азыр ошол кездерди эстесем даана көрчү болдум: менин ишенимим,— жаныбарларга тиешелүү инстинкттен тышкары, менин жашоомду алдыга тарткан,— жапжалгыз ишенимим өзүмдү өстүрүү болуптур. Бирок, ал эмне болгон өсүү, эмнени өстүрүү, анын максаты эмне аны толук айта албайм.

Мен акыл-эс жагынан өсүүгө аракеттендим, – колдон келишинче жашоо алпарып урунткан нерселерди окуп үйрөндүм; эркимди чыңагым келди, – өзүмө эрежелерди түзүп алып, аны сактоого аракеттендим; денемди тың алып жүргүм келди, – өзүмө көп чектөөлөрдү киргизип, ар кандай көнүгүүлөрдү жасап, шамдагайлыкка жана чыдамкайлыкка үйрөндүм. Мына ушуларды өзүмдү өстүрүү деп эсептедим. Албетте, эң башында максатым сөзсүз адеп-аклактык жактан өсүү болчу, бирок, ал жалпы өсүү менен алмашылды, башкача айтканда, өзүм үчүн да, кудай үчүн да өсүү эмес, айланамдагы адамдарга жакшы көрүнүүнү кааладым. Андан көп өтпөй баарынан жакшы көрүнүүгө болгон аракет, баарынан күчтүү болууга, же башкача айтканда баарынан бай, баарынан атактуу болууну саматты.

II

Качандыр бир кездерде өз турмушум жөнүндө, — ошол эт-жүрөктү элжиреткен  жана үлгү болорлук жаштыгымдын он жылы тууралуу айтып берем. Менин оюмча, мындай нерсени бардык эле адамдар башынан өткөрсө керек. Мен жан-дилим менен жакшы адам болууну каалагам; бирок, жаш болчумун, менде ышкыбоздук бар эле, ошол кезде жакшылыкка умтулган жаш адам элем. Дайыма көңүлүмдүн тереңиндеги нерсени: адеп-аклактуу болууну каалаганымды көрсөткүм келгенде, жек көрүүлөр менен шылдыңдоолорго кабылчумун; а качан терс сапаттарымды көрүшкөндө мактап-жактап, кубаттап эле жатып калышчу. Атак-даңкты, бийликти сүйүү, дүнүйөкордук, кур намыс, өч алуу, — бул сезимдер колдоого алынчу. Бул сезимдерге жеңдирип жиберген учурларымда көпчүлүк адамдарга жакканымды сезчүмүн. Мен үйүндө жашап жүргөн ак көңүл, жан-дүйнөсү тунук тай эжем, дайыма күйөөдөгү аял менен байланыш түзүшүмдү аябай каалар эле: «Rien ne forme un jeune homme comme une liaison avec unt femme comme il faut» (жаш адамды абийирдүү аял калыптандыргандай, эч ким калыптандыра албайт); — дечү ал. Андан башка дагы ал менин адъютант, болгондо да падышанын өзүнүн адъютанты болушумду; бай кызга үйлөнүп, ошонун аркасында көп кулдарга ээ болушумду каалар эле.

Ал жылдарды жийиркенүү жана жүрөк оорусуз эстей албайм. Согушка катышып, адам өлтүрдүм, өлтүрүш үчүн дуэлдерге чыктым, карта ойноп уттурдум, дыйкандардын эмгегин жедим, аларды жазаладым, алдадым. Калп айтуу, уурулук кылуу, аракечтик, зордук кылуу, киши өлтүрүү… Мен жасабаган кылмыштуу иштер калган жок, ошол кылгандарым баарына жакчу, мактоого алышчу, теңтуштарым адеп-аклактуу адам катары көрүшчү, алар дагы эле ошондой ойлошот.

Ошентип он жыл жашадым.

Атак-даңкка, дүнүйкорлук менен кур намыстуулукка азгырылып бир нерселерди чиймелеп жаза баштадым. Чыгармаларымда жашоодо эмнени кылсам, ошону жаздым. Даңкка жана чоң акчага жетиш үчүн жакшы нерселерди жашырып, жаман иштерди даңазалап жазуу керек эле. Мен дал ошондой кылдым. Канча жолу көңүл коштуктун, кээ бир учурларда мыскылдын артына менин жашоомдун маңызын түзгөн жакшылыкка умтулуумду жашырганымды айта албайм. Мен каалаганыма жеттим: мен мактоонун үстүндө болдум.