Адабий айкаш: “Майдан” романынын майданында

Бар болгону пейзаж, кадыресе Москванын токою, канаттуулары, айбанаттары, бирок кандай конфликтүү көрүнүш, бул жерде болуп согуштун кандай драматизми, кандай коркунучтуу элеси көз алдыга келет Бул пластикалык образды жараткан кыргыз сөзү, бирок таптакыр эч кимде жок, мурда дегеле болбогон романдык ой жүгүртүүнүн негизинде, жаңы стилистикалык, образдык системанын негизинде. Романдык пафос, романдык ой жүгүртүү жана образ системасы, бул согуш чындыгын сүрөттөөдөгү принципиалдуу жаңы көз караш, жаңы көркөмдүк концепция.

Kөп узабай, чукул түрдө, романдын “типографиялык изи” тарай электе Аалы Токомбаев “Майдан” романы жөнүндө учкай сөз” (“Советтик Кыргызстан”, 11-март, 1961) деген макаласын жарыялайт. Бул макаланын түпкү максатын жана ал максат кандайча ишке ашырылганын түшүнүү үчүн автордун буга чейинки ушул типтеги, ушул мүнөздөгү айрым макалаларына кыскача экскурс жасоого туура келет. Маселен, А.Токомбаевдин адабий коомчулукта кеңири резонанс чакырган төмөнкүдөй макалаларын атасак болот: 1) Ясыр Шивазанын “Чыныгы жазуу” деген лирикалык жыйнагы жөнүндө “Чоң акынга чоң эскертүү” (“Советтик Кыргызстан” журналы №8, 1948-ж); 2) Сагымбай Орозбаковдун варианты боюнча Ч.Айтматовдун редакциясы менен жарыяланган “Манас” эпосунун биринчи тому жөнүндө “Эпос жөнүндө эки ооз сөз” (“Ленинчил жаш” 13-октябрь, 1979); 3) Түгөлбай Сыдыкбековдун “Биздин замандын кишилери” жөнүндө “Бетме-бет кеңири кеңешели” (“Ала Too” журналы, №7, 1956).

Көрүнүп тургандай, бири-бири менен эч кандай ички байланышы жок үч башка тема, үч башка проблема. Ошого карабастан ар башка, ар түркүн болуп көрүнгөн бул макалалар А.Токомбаевдин адабиятка, көркөм өнүгүш процесске болгон уламдан-улам арылап, тереңдеп отурган көз карашы, эстетикалык позициясы менен толук ширелип жаралган акындын чыгармачылыгындагы өзүнчө бир адабий-сын тилкесин түзөт. Бул макалаларды цементтеп, бириктирип турган касиет-сапат ар бир макаланын алдына коюлган идеялык пафос гана эмес, эң башкысы, аналитикалык ойлордон улам сөзсүз түрдө өкүм, вердикт формасында чыгарылган жыйынтык. Айталык, советтик дунган акынынын лирикасы, Т.Сыдыкбековдун романы, А.Токомбаевдин мүнөздөмөсү боюнча социалисттик реализмдин алкагынан чыгып кеткен чыгармалардын катарында жатсын, макул эле дейли, бул А.Токомбаевдин көз карашы, ар ким өз позициясын ээлешке толук акылуу жана укуктуу, а бирок Сагымбайдын “Манас” варианты жөнүндөгү жыйынтыгы (“улутчулдук вариант”, “пайдалануудан алынып ташталган вариант”) эч кандай негизи жок жасалган өкүм, вердикт (“Советская Киргизия”, 11 -август, 1987) болуп эсептелинет.

Аалы Токомбаевдин “Майдан” романы жөнүндөгү макаласы да эч кандай буруу-терүүсүз дал эле ушул штампка салынып жазылган. Ал тургай макаланын аттары да (“… эки ооз сөз”,”… учкай сөз”) бирдей стандарттан чыкканы өзүнөн-өзү эле дааналанып турат. Ал эми макаланын аналитикалык мазмунунан чыгарылган жыйынтык мурдатан бери традициялуу түрдө туруктуу өнүктүрүлүп, өркүндөтүлүп келе жаткан автордун концептуалдуу позициясын ого бетер чыңап, бекемдеп, ал турмак дал ушул макалада апогейине жеткирилген десем аша чаппайм. Анда окуп көрөлү: “Корутундулап айтканда автор бул чыгармасында социалисттик методун четке каккан. Чындыкты тескери бурмалап көрсөткөн. Автордун саясий, адабий позициясы жок. Партиянын жетекчи жана уюштуруучу ролдору таптакыр эске алынбаган. Согуш күндөрүндөгү эбегейсиз эмгек, патриотизм, элдердин бирдиги менен достугу, аракеттери көмүскөдө калган”. (Садык Алахан. Узакбай Абдукаимов жана “Майдан” талкуусу. 44-бет. Бишкек, 2000). Мындай каардуу саясий жыйынтык кыргыз совет адабиятынын тарыхында бир гана жолу болсо керек эле, менин эсимде бар, ал А.Токомбаевдин өзүнүн “Кандуу жылдар” романы боюнча. Тезис формасында берилген “Майдан” романы жөнүндөгү корутунду, бул, эгерде сомолоп айтсак, жалаң эле социалисттик реализм принциптери эмес, дегеле коммунисттик идеологиянын саясий эрежелерин, жол-жоболорун, көрсөтмөлөрүн бүтүндөй камтыган өзүнчө бир программалык жыйынтык десек болот. Андай болгон соң, пафосу боюнча каардуу жана бийик лозунгалар (партийный жетекчилиги, патриотизм, элдердин достугу ж.б.) менен жамынган өкүм карандай декларация эмес, ишенимдүү далилденген талдоонун негизинде келип чыгыш керек.