Өрдөн өргө

(Ч.Жунусов, “Гүлдүү тескей”, “Кыргызстан”, 1974, 25-бет).

Айтор, ушул мүнөздөгү мисалдарды уланта берүүгө болот. Биз тоону жазууга, тоону ырдоого каршы чыгып жатканыбыз жок. Кеп, ошондой эле бул ыр саптарынын жакшы же жаман экендигинде да эмес. Кеп – бул ыр саптарында “поэтикалык күтүлбөгөндүктүн” жок болуп жатканында. Баары тең тааныш ойлор, тааныш сезимдер. Жаш авторлор, эгер жөнөкөйлөштүрүп айтсак, эң адепки эле сезимди, ойду ыр саптарына уйкаштыруу менен чектелип жатышат. Акын ошол адепки ойдун, адепки сезимдин ар жагын, тереңинен бериш керек эмеспи. Ошондон улам жанагы биз айткан “поэзиядагы күтүлбөгөндүк” жаралат да. Алыкул Осмоновдун кыргыз тоолору жөнүндөгү атактуу ырындагы “Ар жагынан бер жагына куш эмес, араң гана бороон өтөт калтырап” деген саптары кимдин эсинде жок. Эгерде тереңдетип айтсак, Днепрдин ар жагынан бер жагына сейрек гана куш учуп жетер деген Гоголдун гиперболасына такар элек. Бирок ал оюбузга эч келбейт. Акын кыргыз тоосунун өзүнүн гана пейзажын ошончолук так сүрөттөгөн экен. Ырдын образдык курулмасында бул эки сап ыр өзүнчө бир “эпицентр” болуп калыптыр. Поэтикалык күтүлбөгөндүк дегенибиз ошол. Акын окуянын, көрүнүштүн окуучу күтпөгөн жагын ачып берет эмеспи…

Т.Үмөталиев: Тоолорду жазба дегим келбейт. Тоо – пейзаж, тоо кооздуктун падышасы. Анын үстүнө биз – тоодо туулуп, тоодо жашаган элдин урпактарыбыз. Ата-конушу менен ким сыймыктанбасын… Бирок, жаш акындар турмуш чындыгын таамай көрүшсө кандай жакшы болор эле. Азыркы кыргыз илгеркидей көчмөн эмес. Көпчүлүгү эмгекте, мейкин түздөрдө, аппак кыштактарда, көрктүү шаарларда жашап, завод-фабрикаларда, курулуштарда, кызылча жана пахта талааларында, жемиш бактарында жана жүзүмзарларда иштешет. Эл тиричилигинин басымдуу бөлүгү өнөр жайлар болуп калды. Келечек болсо – өөрчүгөн өнөр жайлуу республиканы көргөзүп турат. Ошон үчүн окурмандарды тоого чакырбай, төмөн, эл жайнаган эмгек казаны кайнаган жерге чакыруу керек. Акын деген доордун жар чакыруучусу экенин унуткан болбойт эмеспи.

Ал эми Алыкулдун “Тоо жоготтум” деген ырындагы күтүлбөгөндүктү ар бир акындан талап кыла берүү да туура эмес.

К.Асаналиев: Мен Алыкулдун “Кыргыз тоосу” деген ыры жөнүндө айтып жатам. “Тоо жоготтумду” да ошол ырдын катарына коюп, “көркөмдүк күтүлбөгөндүк” маанисинде караса болот.

Т.Үмөталиев: Бардыгы эле ошол деңгээлде турса, анда Алыкул көптүн арасында көрүнбөй калмак. Албетте, талап кылуу жакшы. Үмүт кылуу да жакшы. Бирок жомоктогудай баары көз ачып жумганча боло калбасын эске алуу керек.

К.Асаналиев: Биз жогортодо поэтикалык “күтүлбөгөндүк” деп поэтикалык ачылыш жөнүндө эле айттык. Ушул маселе боюнча мени көптөн бери бир нерсе ойлонтуп жүрөт. Билесиз го, кийинки мезгилде “Нарын дептери”, “Ысык-Көл дептери”, “Ош дептери”, “Украина дептери” деген сыяктуу ат менен ырлардын циклин жазуу өзүнчө салт болуп кетти. Булар негизинен акындардын ошол жерге барып келүүсүнөн (командировка, юбилейлик той ж.б.) жаралган ыр. Ал ырларда көбүнчө акынга таасир калтырган окуя, жер-суунун көрүнүшү, кызыктуу адамдардын элеси сүрөттөлөт. Конкреттүү мисалдын зарылчылыгы жок го. Анткени биз андай ырлардын жазылышына каршы чыгып жатканыбыз жок. Ал ырлар да өз кызматын аткарат өңдөнөт. Ошондой болсо да, бизди тынчсыздандырып жаткан бир ойду айтпай коюуга болбойт. Биринчиден, бир барып келген жерден бир дептер ыр алып келсе, поэтикалык ачылыш дегенибиз оңой нерсе болуп калбас бекен. Экинчиден, маселен, “Сокулук дептери”, “Жыламыш дептери” деген сыяктуу жаза берсек поэзия сөзү коромжуга учурап калбайбы.

Т.Үмөталиев: Бул дептерлерди мен окуп жүрөмүн. Муну башташкан орус жолдоштор болушкан. Биздин жаштардын Ош жана Сокулук дептерлеринин көп жакшы болбой жаткан себеби: ошол өздөрү таппай бирөөлөрдү ээрчигендикте болушу мүмкүн? Бул деле көрүнүш эмес. Жыйнактардан башка дагы бир начар жөрөлгө башталды. Кийинки кездерде ар кимдер өзү жашаган жерлеринин атынан ырлар-күүлөр чыгарып алышып, асмандата ырдап жүрүшөт. Бул өзү “Ата-Мекен” дегенди тар түшүнүп, жер-жерге бөлүшүп алышкандык болбосун?