Жолборс терисин кийген баатыр

Койчу эми деп кесир кылып таштаган,
Аңдар гана токойлордо калды аман.
Мергенчилик бүтсүн эми деп чечип,
Кайтышты анан, таңда кеткен кечте араң.
Шаттык менен, бир бирине каткырып:
«Мен көп аттым» — дейт Автандил, Ростеван.
«Шерт меники», «Жок меники» — дейт эки эр.

Хан ошондо: «Он эки кул бери кел!» —
Деп чакырып ак калыстар айткыла.
«Жаа тарткычтык бетке айтылчу ушул жер.
Хан экен деп, өң жазмалык болбосун,
Он эки кул, ким көп атты айтып бер».

Он эки кул: «Таксыр, башты кесип ал,
Болгон ишти болгонундай чынды айтар —
Ак кулуңбуз. Автандилге, таксырым,
Жаа тартуудан келе албассыз барабар.
Бул баатырдын тарткан болот огунан
Эсеп жеткис аңга толду талаалар».

«Эки миңди кулаттыңар, кыйратып,
Автандилде сиздикинен жыйырма ашык,
Жаш баатырдын мээлегени кур кетпей,
Тийип экатты, койгон жокко бир жазып.
Огуңуздун көбү жерге сайылды,
Артыңыздан шагыратып жыйнаштык».

Хан бул сөзгө чыгарды бейм күлкүнү —
Аны жеңген өзү үйрөткөн шакирти.
«Жеңилдим» — деп кайгырган жок, кубанды.
Каткан черлер жүрөгүнөн жибиди.
Ал өзүнүн медери го, бели го,
Ээлеп турган булбулу го көп гүлдү.

Эки жолборс агыттырды эки атты,
Бир чоң бакка көлөкөлөп эс алды.
Он эки кул, хандын бери жагында,
Кылкылдайт кол, тегеректей жок саны.
Сайран бүттү. Эрлер кээде карашты,
Аккан булак, көк тиреген асканы...

III

АРАБДЫН ХАНЫ РОСТЕВАНДЫН ЖОЛБОРС ТЕРИСИН КИЙГЕН БААТЫРГА ЖОЛУГУШУ

Ошол аска, ошол чексиз дайрадан,
Көрүнгөнсүйт, таанылбаган бир караан...
Кара кулак шер сыяктуу эр неме,
Миңген аты шумдуктуу ат жараган.
Берметтенип аккан жашын карачы,
Кайдан келген, бул не болгон башка адам?

Кийингени чаар жолборс териси,
Күркүрөгөн анык жолборс белгиси.
Жолборс башын кийип алган башына,
Жашын төгөт, күчтүү белем кейиши?
Колунда бар өрмө жоон камчысы
Кайгысы оор бул не болгон жат киши?..

Хан ошондо баргын деди бир кулун,
Кулу келди маңдайына ушунун.
Шер олтурат күн жаагандай кабагы,
Таң калат кул, кайдан билсин мунусун?
Ыйла сен да, селдей аксын көз жашың,
Боору таштык, минтип карап турушуң.

Шер сүрүнөн мукактанды кул кайпып,
Сөз айта албайт. Кетсемби дейт же кайтып.
Токтоп калды, жолборс баскан коёндой:
«Хан келсин дейт» — деген гана сөз айтып.
Күтүп турду, жооп аламын деп ойлоп,
Капалуу шер караган жок кылчайып.

Жерди тиктей санаалуу шер, жолборс баш,
Миң сан колдун кыйкырыгы чоочутпас,
Теребелди терең карап үшкүрөт,
Кайгысына коргошундай эрийт таш...
Сүйлөмөктөн жоо чапса да иши жок,
Бетин жууп тама берет ачуу жаш.

Түпсүз деңиз тереңиндей санаага
Чөккөн шер го. Кайтып келди кул анда,
«Суроо бердим, жооп албадым, таксырым», —
Деп жалдырап жанагы кул турганда:
«Баргын» — деди, башка кулду жиберди,
Капалуу шер, кылчайган жок жана да...

Ал да кайтты: «Бүткөн боюм калтырап,
Шер сүрүнө эрип кетти бар кубат,
Менин сөзүм ташка айтылган сыяктуу,
Кайдан болсун сизге айткандай барк кылмак.
Киши экен деп, балким, сезген жок чыгаар,
Тальш кеттим тура берип жалдырап».

Көз алдында бул окуя баятан —
Болуп жатат, хан ачуулуу кумсарган.
Бул эмне кеп, эмне болгон баатыр деп,
Хан ызалуу, хан өзү да айран таң.
«Ким экен ал, маңдайыма алып кел
Он эки кул, он эки эр жаракчан!»

Жарактанган ошол эрлер келатат
Он эки учкул тулпарын көр алчактап,
Ат дүбүртүн, кол чууларын уккан соң,
Шер да турат, о дагы эле жаш тамат.
Мына ошондо, шер оозунан сөз чыкты —
Деген гана: «Бул не болгон мага азап!»

Жеңи менен аарчып алып көз жашын,
Тура калып бекемдейт жоо жарагын.
Эр камчысы чакандалды колуна
Атка минди, минген атын карагын!
Кулдар сөзүн укмак кайда, ал учту,
Ак шумкары экен го, бул талаанын...

«Карма»... лашып, чуулар келди жакындап,
Ал кадимки он эки эр го шатырап.
Үмүт менен шерге колдор сунулду —
Бири менен бирин согуп талкалап;
Эби келсе, камчы менен жыга уруп,
О, шумдук ай, жанагы шер баратат.

Оңго, солго кулап жатты адамдар
Хан кыйкырат: «Эмне болду арамдар!»
Саны арбыды ого бетер өлүмдүн,
Топ-топ болуп кулап жаткан кыраандар,
О, жаш шер ай, кырып жаткан элдерди
Ойлоп койбойт «алар кимдер, не жандар?»