Чал жана деңиз

Чал суунун кээ бир жерлери көбүрүп чачыраганын көрүп, алтын макрель учма балыктарды кууп баратканын түшүндү. Макрель балык сууга кирерде так алдынан чыгыш үчүн, өтө ылдамдык менен анын жолун тосуп, туурасынан качырып баратты. «Макрель көп болсо керек, – деп ойлоду чал. – Макрелдер бири-биринен оолак сүзүп, көп жерди ээлеп алышыптыр, учма балыктардан бирөөнү да калтыра турган эмес. Куштун го аны кармоого эч кандай үмүтү жок, анткени учма балык фрегат үчүн өтө эле чоң жана шамдагай».

Чал суудан улам-улам секирип чыгып жаткан учма балыктарды куш кармай албай ыксыз аракет кылып жатканын көрүп турду. «Макрель менден кетти, – деп ойлоду чал. – Алар өтө эле бат, өтө эле алыска сүзүп баратышат. Мүмкүн, мага, адашып артта калган макрель илинип калар, а балким, менин чоң балыгым да ошонун жанында жүргөндүр? Анткени ал кайсы бир жерде сүзүп жүрүшү керек да».

Булуттар тоо кыркасына окшоп өйдө көтөрүлүп, жээк узун көк тилке болуп созулуп, андан ары буурул дөңдөр көрүнөт. Суунун өңү өзгөрүлүп отуруп, кызгылт көккө айланды. Чал сууну караганда, караңгы тереңдикте кулпурган кызгылтым планктонду, көздүн жоосун алган күндүн чагылышкан жарыгын керет. Чал жиптердин сууга туз кетишин байкап, планктондун көптүгүнө кубанат, анткени бу белги балыктын көп болушуна ишендирет. Бийик көтөрүлгөн күндүн нурлары, жер үстүндө салаңдап турган булуттардын түрлөрү аба ырайы жакшы болорун билдирип турат. Баягы фрегат алыс учуп кетти, ал эми суунун үстүндө күнгө күйүп оңуп калган саргас балырынын сары тутамдары менен кайыктын жанында сүзүп бараткан португалиялык физалиядан башка эчтеме жок. Кубулган кызгылт көк физалия көбүктөй килкилдеген денесин жамбаштата оодарды да, кайта мурдакы калыбына келди. Ал өлтүрүүчү узун муруттарын сүйрөп, күнгө жаркырап суунун үстү менен шайдоот сүзүп баратат.

– У-ух, сениби митайым! – деди чал.

Чал калагы менен сууну жеңил эшип, суу түбүнө көз жиберер эле, физалиянын муруттарынын арасында сүзүп жүргөн физалиянын кызгылт көк муруту менен түспөлдөш кичинекей чабактарды көрдү: алар көбүктүн көлөкөсүндө сүзүп ойноп жүрүшөт. Физалиянын уусу алар үчүн зыянсыз. Адамга анын уусу башкача тиет: чал балыкты тартып кайыкка салып жатканда мындай былкылдаган муруттар аспаптарга оролсо, колдорун уу чырмоокко күйгүзүп алгандай чыканагына чейин былжыраган жара каптап кетчү, физалиянын уусу денеге бат тарайт, камчы менен чапкапсып сыздатып оорутат.

Кулпурган көбүктөр укмуштуудай кооз. Бирок деңизди мекендегендердин эң арамзасы ушу болот. Ошондуктан буларды килейген таш бакалар жеп жатканын көрүп калса, чал аябай кубанчу. Физалиянын уусу таш баканын көзүнөн башка жерине коркунучсуз. Таш бакалар физалияны көргөндө көздөрүн жуумп, астынан тосуп чыгышат да, аларды муруттары менен кошо бүт бойдон жеп алышат. Чал таш бакалар физалияны жеп жатканын карап турганда, моокуму канчу; анан өзү да катуу бороондоп кийин толкун менен жээкке сүрүлүп чыккан физалияларды тебелегенди жакшы көрчү. Чорлуу таман көбүктөрдү басканда, алардын тарс деп жарылганын тыңшап калчу.

Чал жашыл таш бакаларды көрктүүлүгү жана шамдагайлыгы үчүн, кымбат баалангандыгы үчүн жакшы көрчү. Португалиялык физалияны жеген, сүйүү иштерине кесирлүү, калың сары соот кийген эби жок келесоо бисстерди камкорсунуп жек көрчү.

Чал бир топ жылдар бою таш бака уулоочулар менен бирге чыгып жүрсө да, таш баканы көргөндө башкаларча ырымчыл коркунучту сезчү эмес. Коркмок түгүл, аларды аячу. Жадакалса килейген, узундугу кайыктай, салмагы бир тоннага жеткен луты деген терилүү таш баканы да аячу. Адамдардын көпчүлүгү таш бакаларга өтө эле ырайымсыз мамиле кылышат. Анткени бул айбанды өлтүрүп, союп жиликтеп салгандан кийин да анын жүрөгү көпкө чейин согуп тура берет экен. «Бирок менин жүрөгүм таш баканыкындай эле да, – деп ойлоду чал, – анан колдорум да, буттарым да аныкына өтө окшош».

Чал күч жыйнаш үчүн таш баканын ак жумурткасын далай жеген. Ал жумуртканы май айында жей турган себеби, сентябрь жана октябрь айларында чоң балык жүргөндө, күч абдан керек болот. Андан башка чал күнүнө акуланын боорунан сызгырылган майдан бир чөйчөктөн ичет. Ал май балыкчылар шаймандарын каткан сарайда чоң челекте сакталып турат. Майды ар бир балыкчы пайдаланса болот. Ал майдын даамы балыкчылардын көпчүлүгүн жийиркентчүдөй көрүнчү, бирок аны ичиш таң ата электе төшөктөн туруудан кыйын эмес, ал май сууктан сактайт жана көзгө абдан пайдалуу.